aad u badan oo carmal ah,sababta ay baqdaad u noqotay magaaladii
carmashana waxa weeyaan raggii oo intoodii badneyd ku naf waayey
dagaladii ka dhacayey dhawrkii sanadood ee ugu danbeyey.sidoo kale
isqarxinta inta badan ka dhacda gudaha wadankaasi ayaa ah iyaduna mid
sahayata dadyow badan oo ragg iyo haweenba isugu jira kuwaasi oo ka
tagga lamanahoodii kale. Arintanina waa mida sababtay in laga qoro
dhacdadani buug la yidhaahdo “City of Widows”!
Haddii aynu haddaba ka yara gudubno baqdaad iyo arimaha keenay in ay
noqoto magaaladii goroobada ayaa waxa isweydiin leh su,aal kale oo ah,
ma jiraan amase ma la heli karaa meelo kale oo carmalnimadu ku badan
tahay? Runtii jawaabta su’aashani ayaa ah: Haa. Waa la heli karaa meelo
kale oo carmal badani joogto, ama ay ku soo badanaysaba. Maxaa yeelay
carmalnimada dagaalka uuni ma sababo ee waxa dhalin kara duruufo iyo
waayo kale oo badan.
Wadan kasta oo aduunka ka mid ah waa laga helayaa carmal (widow,widower)
maxaa yeelay waxa jira duruufo qalafsan oo kala kaxeyn kara lamaanaha
nolosha wada qeybsanaya. Waliba casrigan hadda lagu jiro waxa aad u
fudud in si dhib yar loo kala tago, taasi oo sababta in lamanihii markii
hore ku jiray caalamka qoyska, ay noqdaan kuwo gala caalamka carmalnimada.
*Sababaha keena furitaanka*
Lama soo koobi karo carqaladaha abuuri kara ama dhalin kara furiinka.
Furiinka badanina wuxu cadeynayaa in carmalnimadu ku soo badaneyso
bulshada dhexdeeda. Si kastaba ha ahaate markaad baadhitaan mug leh ku
sameyso waxyaabaha keena furiinka baddan ee carmalnimada sababaya,ayaa
waxaad ogaan kartaa in kuwani yihiin qaar ka mid ah: Lacag la’aan iyo
dhaqaalo yari soo wajaha qoyska kadibna is nacsiiya.
Dilid badan oo ninku kula kaco xaaskiisa.
Iyada oo midkood ka soo wada bixi waayo xuquuqdii ka kale kulahaa.
Daacad daro iyo is aaminaad la’aan.
Ninka oo gabadh kale guursada kadibna tii hore tidhaahdo i fur.
Ma dhalaysnimo.
Ninka oo reerkoodu gabadha u garan waayo kadibna ku qasba in uu furo iyo
sidoo kale reerka gabadha oo ninka necbeysta.
Arimaha kale ee soo dedejin kara furiin ka dhex dhaca labada lamaane
ayaa ah:
Iyaga oo ka fogaada ama si fiican ugu dhaqmi waaya diinta maxaa yeelay
haddii qofku xaqa ku sugnaan waayo waxa si buuxda uga faa,idaysanaya
shaydaanka oo ku furaya tushuush keeni kara dhibaatooyin.
Adeecida iyo ismaqlida oo meesha ka baxda.
Lamanaha oo marka hore dan isku guursada kadibna marka dantu dhamaato
kala taga.
Naag kale oo ninku yeesho.
Lamaanaha oo la isa siiyo iyaga oo aan isku sanbanaaneyn kadibna marka
danbe is fura.
Arimaha kale ee furiinka badiyey waxa ka mid ah awoodii ragga iyo tii
dumarka oo aad moodid in ay isa soo gadheen. Haddii markii hore la arki
jiray haween guriga fadhiya oo raggooda uun wax ka suga se hada iyagu
isdabara. Haddii markii hore la arki jiray haween ka naxa kalmada
furiinka maanta taasi way yaraatay. Waaxana batay dumarkii shaqeysanaya
ee wax la soo baxayay. Markaa, mar haddii gabadhu ay helayso wixii ay
cuni laheyd iyo nolosheedii runtii waxa dhab ah in ayna u baahneyn cid
amaro ku soo rogta. Waxaaba ira dumar badan oo xitaa raggooda masruufa.
Marka haddii la isku dhaco waxay la soo boodaysaa judhiiba erayo ah: “Ma
feedhbaa i jabaysa hadda, hadda ku dhawaaq oo warqadayda isii, rag lama
waayin oo way buuxaane”.
Shaqada iyo madax banaanidu waxay haweenka siisay xoriyad intii hore ka
badan, waxana maanta la odhan karaa 50% haweenka bulshadeenu waa kuwa
shaqeysta.Waliba sida muuqata ama la dareemi karo 60% dadka haayadaha
inala jooga u shaqeeya waa dumar bulshadeena ka mid ah. Marka mar haddii
inantii mushahar fiican ay hesho, baabuur iska wadato, nolol heer
gaadhsiisana ay hesho, runtii in ay amar soo rogto mooye in amar lagu
soo rogo way dhibsaneysa. Xoriyada badan ee haweenku helay wakhtiganina
waa mida dhalisay furiin badan.
Arimaha kale ee maanta badinaya runtii furiinka bulshadana waxa ka mid
ah: Raggii oo intoodi badneyd iska noqday kuwo aan masuuliyad qaadi
karin,dulqaad laheyn. Haweenkii la tirsanaya oo dagaal abuuraya.
Arimahaasi oo sababi kara in haweenku isaga haajiraan.
Bulshadeena maanta haddii tirakoob dhinaca guurka ah laga qaado, waxa si
rasmi ah loo ogaan karaa in guurku uu yahay mid aad u yar xiligani.
Haddana iyada oo sidaasi jirto waxa dhibtaasi ka sii daran, in intii
yareyd ee is guursatayna uu furiinku ku badanayo. Waxa dhagahaagu aad u
maqlayaan wakhtigani, arimo badan oo la xidhiidha furiinka, iyo sida
bulshada uu ugu soo badanayo. Waxa aad maqlaysaa farxad iyo jibo ah ”
hebel ayaa guursaday” in yar ka dibna waxaad maqlaysaa murugo ah “sow
kuwii kala tagay ma ayaga baryahanba wada joogay”.
*Bilawga fiicani waa qeyb ka mid ah qorshe kasta*
waxa in badan oo dadka ka mid ahi aaminsan yihiin, in baddi dhalinta
wakhtigani aaney si mug leh isu dareensiin dabeecad ahaantooda, iyo
dhamaan asbaabaha abuuri kara in loo guntado nolol iyo mustaqbal dheer.
Waxana arintoodu inta badan la ku salaysan tahay xiiso yar oo abuura
guur deg deg ah. Kadibna marka la guda galo noloshii dhabta aheyd ayaa
shakhsi kastaba uu la soo baxayaa wajigiisii dhabta aha.
Furiinku in uu ku bato bulshadeena lana helo carmal badan waxa dhalinaya
sidaan qabo guurka oo si kale ugu qeexan dhalinyaro iyo dad badan. Waxa
aad u jirta waxa la yidhaahdo danaysi, sababi kara kala tag. Waxa maanta
la heli karaa lamaane isla jooga oo kala danaysanaya, is aaminaadina
aaney ka dhaxeynin. Waxa aad arkeysaa gabadh dibada ka timi ama inan
dibada ka yimi oo dan uun loo guursanayo, taas oo ah ha ku dhoofiyo.
Waxa maanta sida magaalada Hargeisa runtii aad ka helaysaa dadyow badan
oo isku dhiibay shakhsiyaad dibada ka yimi, guurkoodiina ku xidhay dan
ah aad ku dhooftid, laakin ilaa hadda aan weli ka
helin dantii. Qaarkoodna marka loo soo juuqi waayo waxa ku khasab
noqoneysa fasaqaad iyo furiin.
Furiinka badani runtii waa mid abuura colaad iyo niyad jab labadaba.
Waxa jira haween ama ragg marka dhawr jeer ay cid kala tagaan runtii
kaba niyad jaba guurka, kadibna is yidhaahda kaba bax arimahaasi oo iska
shaqeyso ama sidaasi ku gabooba. Sidoo kale waalidku marka uu kala tago
waxa dhacda in ay caruurta kala jiitaan, taasi oo sababi karta in xitaa
ubadku isku naco.
*Qaraabada lamaanaha*
Soddohda ama hooyada inanta dhashay had iyo jeer waxay dadkeenu ku
tilmaamaan ruuxa keliya ee guriga inanteeda daaha dabadiisa ka
maamusha.Waxaana had iyo jeer la yidhaahdaa inani waa hooyadeed.
Carqalado badan oo maanta guurka ku gadaamana waxa la yidhaahdaa
soddohdu waa ka qeyb. Markaa waxan odhan lahaa waalidka gaar ahaan
soddohdu inanteeda si haboon wax ha ugu sheegto. Si loo kala badbaado oo
yeyna dhegta ugu ridin gabadheeda akhbaaro laga yaabo in ay sababaan
guriga oo ka duma.
*Jinkaa la dheel dheel*
Guurku runtii wuxu ku qurux badan yahay in qof kastaba aynigiisa doonto.
Runtii waa laga fiican yahay in oday duq ah oo ku cimrigii ugu dambeeyay
uu isku qaado guursado gabar jirta 18 ama 17. Waxa maanta bulshadeena ku
badan xitaa dhalinyaro dani u geyneyso dad ka waa weyn. Iyaga oo xitaa
guurka aan ku qanacsaneyn. Waxa aad arkeysaa inan ama wiil isku qaadaya
oday ama islaan da’ ah oo laga yaabo in ay dibada ka yimadeen iyaga oo
is leh ha idin dhoofiyaan. Waxaana jirta in hablo badan oo odoyaal
guursaday ay hadda ka dhinteen oo ay yihiin carmal. Waalid caruurtooda
siiya dad ayna isku ayni aheyna way jiraan kuwaasi oo laga yaabo in ay
eeganaya lacag yar iwm.
Waxaan odhan karaa marka aan dhinaca wanaagsan wax ka eegno si furiinku
u yaraado “guurku waa sida xadhig kii lagu xidhayna isleeyahay tolow yaa
ka fura. Kii aan wali lagu xidhina uu is leeyahay tolow yaa kugu xidha”,
axaa yeelay furiinka badanaya wuxu jidaynayaa in la helo bulsho wada
carmal ah.
Mooska dushiisu waa cagaar, hoostiisuna waa cadaan, waxaana taasi uga
socdaa in dadku had iyo jeer ay ogadaan in qof kastaba uu leeyahay
dabeecad sare iyo mid hoose. Waxana jira dad xagga sare ka wanaagsan
laakin hoosta ka xun. Markaa shakhsiga guur doonka ah waxan odhan lahaa
fiiro gaar ahaaneed u yeelo lamaanahaaga inta aanad la saxeexan heshiis
guur.
Magalooyinka Somaliland waxa hada lagu tilmaama qaar furiinku ku soo
badanayo oo aan hidde iyo dhaqan u lahaan jirin, wixii doonaba ha
sababe. Markaa haddii aan la abuurin qorshe lagu yareeyo guryahaa
dumaya. Waxa dhici doonta dharaar ay meeshu iskeed u noqon doonto
magalooyinka carmasha.